Jan Brzękowski - Poezja integralna

Najwięcej w tym czasie teoretyzował Jan Brzękowski: wydał książkę pt. Poezja integralna (1933) i ogłosił kilka artykułów, spośród których najważniejsze opublikowane zostały w "Pionie" w latach 1937-1939. Były to już czasy jego pobytu we Francji: wyjechawszy w r. 1928 do Paryża, osiedlił się tam, jeśli pominąć krótką przerwę w latach trzydziestych, na stałe. Fakt ten nie pozostał – rzecz jasna – bez wpływu na jego twórczość. Poezja integralna jest w połowie – pisanym w imieniu całej grupy – instruktywnym autokomentarzem, zawierającym liczne interpretacje awangardowych wierszy. Bardzo to typowe zjawisko dla tych poetów, przeciwnych wszelkiej tajemniczości w sztuce, zawsze skłonnych do cierpliwego wyjaśniania czytelnikowi o co im chodzi. Ale Poezja integralna pełniła także inne funkcje: wchodziła w skład tekstów sensu stricto programowych.

Elipsa, metarealizm, czas – takie były główne hasła teorii Brzękowskiego.
W strukturze awangardowego wiersza elipsie właśnie przypisywał on największe znaczenie. To ona uwalnia poemat od "wszystkiego, co niepotrzebne, co niepoetyckie", czyni zeń zatem manifestację poezji integralnej, całościowej, bez reszty składającej się z poetyckich tylko elementów. To ona też, ona przede wszystkim, kondensując walory artystyczne, odgranicza wiersz od prozy. Brzękowski dodawał, że styl eliptyczny zbliża się wprawdzie do asocjacjonizmu, różni się jednak od niego dominującą rolą świadomości. W ten sposób wyznaczył też granicę dzielącą metarealizm od nadrealizmu, w którym zresztą podobał mu się jego oniryzm.

Brzękowski kładł wielki, największy bodaj ze wszystkich awangardzistów, nacisk na wyobraźnię: niemal identyfikował ją z poezją. Miała to być wyobraźnia zorganizowana i kontrolowana. Jednocześnie zaś miała mieć – podobny w gruncie rzeczy do nadrealistycznego – charakter hybrydalny: powinna "łączyć w sobie elementy zaczerpnięte z rzeczywistości zewnętrznej z elementami czysto poetyckimi". Taką wyobraźnię i taką poezję Brzękowski określał nazwą metarealizm.

Najbardziej oryginalny w jego programie był jednak postulat "nasycenia poezji czasem". Inspirując się nowoczesną fizyką z jej pojęciem "czasoprzestrzeni", współczesną prozą i filmem, Brzękowski zażądał także i od poezji, by nauczała się wyrażać nie tylko – jak dotychczas – przestrzeń, ale i "stawanie się rzeczywistości w czasie". Proponował tu pewne konkretne rozwiązania, wytyczał drogi. Postulat ten formułował przy tym w sposób dość śmiały wobec dotychczasowego kanonu Awangardy, pisząc: "Myślenie metaforyczne należałoby zastąpić myśleniem w czasie".

W ogóle zresztą Brzękowski najbardziej spośród programotwórców "Linii" oddalał się od pierwotnej Awangardy. Powiedzieć można, że w parze z jego uwrażliwieniem na kategorię czasu w nowej poezji szła – ze szczególną siłą odczuwana - świadomość konieczności stałego rozwoju teorii tej poezji. Rozwój ten Brzękowski widział jako drogę pośrednią między ewolucyjnym rewizjonizmem a śmiałym eksploratorstwem nowych terenów. Stwierdzał potrzebę rozluźnienia czy wręcz odrzucenia pewnych awangardowych rygorów już w tej chwili zbytecznych. Domagał się przesunięć w wyborze tradycji: od klasycyzmu do romantyzmu. Żądał większej swobody dla wyobraźni. Otwierał przed nową poezją czas i sen.

Jerzy Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2003, s. 48-50. 

Jan Brzękowski, Poezja integralna. Elementy i struktura. Budowa. Poezja stosowana a poezja proletariacka, Warszawa 1933

Poezja integralna Jana Brzękowskiego to piąty tom Biblioteki "a.r.".

W serii tej ukazały się również następujące pozycje: 

a.r. 1 – Julian Przyboś, Z ponad, układ graficzny Władysława Strzemińskiego, 1930
a.r. 2 – Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński, Kompozycja przestrzeni. Obliczenia rytmu czasoprzestrzennego, 1931
a.r. 3 – Julian Przyboś, W głąb lasu, 1932
a.r. 4 – Jan Brzękowski, W drugiej osobie, rysunki Jean Arp, 1933
a.r. 6 – Władysław Strzeminski, Druk funkcjonalny, 1935
a.r. 7 – Jan Brzękowski, Zaciśnięte dookoła ust, ilustracje Max Ernst, 1936

                 Joan Miró, bez tytułu, po 1934 

                 (na fotografii: Jan Brzękowski)